By Nikeeta Singh
(This blog is the fifth in the series of blogs JILS will publish in various vernacular languages as part of its initiative to mark International Mother Language Day.)
ਇਹ ਲੇਖ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ 2005 ਦੀ ਡਾਂਸ ਬਾਰ ਪਾਬੰਦੀ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਜਾਂਚ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਜਾਤੀ, ਲਿੰਗ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੀਮਾਵਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਮੰਨੀ ਗਈ “ਚੋਣ” ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਨੈਤਿਕ ਸੁਧਾਰ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ, ਇਹ ਪਾਬੰਦੀ, ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਪ੍ਰਣਾਲੀਗਤ ਹਾਸ਼ੀਏਕਰਨ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਕਾਨੂੰਨੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀਆਂ ਅਕਸਰ ਡੂੰਘੀਆਂ ਬਣਾਵਟੀ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਓਹਲੇ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਚੋਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਅਕਸਰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਜਿੱਥੇ ਅਸੀਂ ਜਿਸ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਚਲਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਦੋਂ ਕੀ ਜੇ ਉਹ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਇਕ ਭੁਲਭੁੱਲਿਆ ਹਨ, ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹਾਂ ‘ਤੇ ਚਲਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਸਾਡੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਨਿਰਧਾਰਤ ਹਨ? ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਹਲਚਲ ਵਾਲੇ ਡਾਂਸ ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਔਰਤਾਂ ਇਸ ਰਸਤੇ ‘ਤੇ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧੀਆਂ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਨਾਚ ਜਾਤ, ਲਿੰਗ ਅਤੇ ਗਰੀਬੀ ਦੀਆਂ ਕਠੋਰ ਹਕੀਕਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਰਾਜ ਨੇ 2005 ਵਿੱਚ ਬਾਰ ਗਰਲਜ਼ ‘ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਈ ਸੀ, ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਇਹ ਇਕ ਸਚਾਈ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਸੀ – ਇਹਨਾਂ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਸੱਚਮੁਚ ਚੁਣਨ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫਿਰ ਚੁਣਨ ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਬਚਾਅ ਹੀ ਇਕੋ ਇਕ ਵਿਕਲਪ ਹੈ? ਇਹ ਲੇਖ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ‘ਚੋਣ’ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ ਬਾਰ ਗਰਲਜ਼ ‘ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ ਵਜੋਂ ਵਰਤਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਖੋਜਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਜਾਤ ਅਤੇ ਲਿੰਗ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਡਾਂਸ ਬਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ‘ਨੈਤਿਕਤਾ, ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਾ’ ਬਾਰੇ ਉਠਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਵੀ ਦਾਅਵੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਡਾਂਸ ਬਾਰ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤਸਕਰੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਸ਼ਾਮਲ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਸਮਾਜ ਦੋਵਾਂ ਲਈ ਨੁਕਸਾਨਦੇਹ ਹਨ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਡਾਂਸ ਬਾਰਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦਾ ਇਕ ਸਾਧਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਔਰਤਾਂ ਇਸ ਪੇਸ਼ੇ ਨੂੰ ਚੁਣਦੀਆਂ ਜਾਪਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਜਾਤ ਅਤੇ ਲਿੰਗ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਢਾਂਚੇ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦਲਿਤ ਜਾਂ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤੀ ਤੋਂ ਆਏ ਸਨ, ਜਿੱਥੇ ਜਾਤੀ ਪਛਾਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਵਿਗਾੜਾਂ ਕਾਰਨ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਸੀਮਤ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੋਪਾਲ ਗੁਰੂ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਜਾਤ ਸਿਰਫ਼ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਇਹ ਆਰਥਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਇਕ ਸਰੋਤ ਵੀ ਹੈ।[1] ਇਹ, ਬਦਲ ਵਿੱਚ, ਖਾਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਕੰਮ ਦੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵੱਲ ਲੰਝ ਜਾਂਦਾ ਹੈ – ਵਧੇਰੇ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਨੀਵੀਂ ਜਾਤਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ‘ਗੰਦੇ’ ਕੰਮ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਲਈ, ਹੱਥੀਂ ਕਿਰਤ ਜਾਂ ਜਿਨਸੀ ਕੰਮ ਤੋਂ ਪਰੇ ਦੇ ਮੌਕੇ – ਦੋਵੇਂ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨੀਵੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ – ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਨ। ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਮਨੋਰੰਜਨ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੇ ਵਿੱਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੇ ਕੁਝ ਮਾਰਗਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਨੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਇਆ: ਕੀ ਇਹ ਸੱਚਮੁਚ ਇਕ ਵਿਕਲਪ ਸੀ?
ਡਾਂਸ ਬਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣਾ ਸੀ, ਨੇ ਵਿਅਗਾਤਮਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੇਸਵਾਗਮਨੀ ਵਰਗੀਆਂ ਭੈੜੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ। ਭਾਰਤੀ ਬਾਰ ਗਰਲਜ਼ ਯੂਨੀਅਨ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵਰਸ਼ਾ ਕਾਲ ਨੇ ਇਸ ਵਿਰੋਧਾਧਾਰਤ ਵਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਪਾਬੰਦੀ ਨੇ ਜਾਤ-ਆਧਾਰਿਤ ਆਰਥਿਕ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਮੂਲ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਾਲ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕਿਵੇਂ, ਪਾਬੰਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਡਾਂਸ ਬਾਰ “ਆਰਕੈਸਟਰਾ ਬਾਰ” ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਔਰਤਾਂ ਨੱਚਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਸਨ।[2] ਇਹ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਜਾਤੀਵਾਦ ਦੇ ਇਕ ਰੂਪ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਨੀਤੀਆਂ ਜਾਂ ਕਾਨੂੰਨ ਹਾਸ਼ੀਏ ‘ਤੇ ਰਹਿ ਗਏ ਸਮੂਹਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਔਰਤਾਂ, ਗਰੀਬ, ਜਾਂ ਨਸਲੀ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀਆਂ ਦੀ “ਸੁਰੱਖਿਆ” ਕਰਨ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਮੌਜੂਦਾ ਸ਼ਕਤੀ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਆਜ਼ਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਵਿਕਲਪ ਵਜੋਂ ਗਾਇਕੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਕੇ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਲਿੰਗ-ਆਧਾਰਿਤ ਵਿਤਕਰੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ। ਔਰਤਾਂ ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ, ਅਜੇ ਵੀ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਸੀਮਤ ਰਹੀਆਂ, ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਅਜੇ ਵੀ ਕਲੰਕਿਤ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਸੁਰੱਖਿਆਤਮਕ ਜਾਪਦੀਆਂ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਖਰਕਾਰ ਆਪਣੇ ਹਾਸ਼ੀਏ ‘ਤੇ ਰਹਿਣ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅਖੌਤੀ “ਵਿਕਲਪ” ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਬੇਇਜ਼ਤ ਅਤੇ ਘਟੀਆ ਸਮਝੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਫਸਣ ਵਾਲੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਉਹੀ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਲਿੰਗਕ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਅਛੂਤਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਨਵੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਸਲ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸੀਮਤ ਵਿਕਲਪ ਦੇ ਇਕ ਹੋਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਇਸ ਬਹਿਸ ਦੇ ਮੂਲ ਵਿੱਚ ਏਜੰਸੀ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ। ਏਜੰਸੀ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਫੈਸਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਤੋਂ ਡੂੰਘੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਬਾਰ ਡਾਂਸਰਾਂ ਲਈ, ਇਹ ਏਜੰਸੀ ਮਾਮੂਲੀ ਸੀ— ਜੋ ਇਕ ਵਿਕਲਪ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਅਕਸਰ ਇਕ ਸਿਸਟਮ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਬਚਾਅ ਰਣਨੀਤੀ ਸੀ ਜੋ ਕੁਝ ਅਸਲ ਵਿਕਲਪਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਵਿਦਵਾਨ ਸ਼ਰਮੀਲਾ ਰੇਗੇ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਜਾਤ ਅਤੇ ਲਿੰਗ ਦਲਿਤ ਔਰਤਾਂ ਲਈ “ਦੋਹਰਾ ਬੋਝ” ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਪਿਤਾ-ਪੁਰਖੀ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।[3] ਡਾਂਸ ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਬਚਣ ਦੀ ਹਤਾਸ਼ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਾਲ ਘੱਟ, ਇਕ ਸਵੈਛਿਕ ਫੈਸਲਾ ਸੀ। ਜੋ ਖੁਦਮੁਖ਼ਤਿਆਰੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਭਰਮ ਸੀ।
ਪਾਬੰਦੀ ਦੇ ਪੂਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਅਤੇ ਪਿਤ੍ਰੀਵਾਦ ਦੇ ਲਾਂਘੇ ਨੂੰ ਪਰਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਇਸ ਗੱਲ ਵਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਦਲਿਤ ਔਰਤਾਂ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਦਰਜਾਬੰਦੀ ਵਾਲੇ ਪਿਤ੍ਰਸੱਤਾ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਹਿੱਸੇ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਹਨ, ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਤ ਅਤੇ ਲਿੰਗ ਦੋਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ‘ਗ੍ਰੇਡਿਡ ਅਸਮਾਨਤਾ’ ਦੇ ਵਿਲੱਖਣ ਰੂਪ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਲਈ, ਚੋਣ ਇਕ ਦੂਰ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ।[4] ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕੰਮ, ਭਾਵੇਂ ਡਾਂਸ ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਹੋਰ ਹਾਸ਼ੀਏ ਵਾਲੀ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ, ਕੋਈ ਪੇਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਕ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ— ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਾਤੀ ਪਛਾਣ ਦਾ ਨਤੀਜਾ, ਜੋ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੇ ਨਾਚ ਤੋਂ ਬਾਰ ਦੇ ਕੰਮ ਵੱਲ ਵਧਣਾ ਮੁਕਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਉਸੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣਕਾਰੀ ਕਿਰਤ ਦਾ ਇਕ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਸੀ।
ਪਰ ਇਕ ਲੋਕਤੰਤਰਕ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ, ਇਸ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੇ ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰੇਗੀ? ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਮਾਹੀ ਰਿਵਰ ਕਲੇਕਟਿਵ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਲੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਪੁਰਖੀ ਅਤੇ ਨਸਲੀ ਜ਼ੁਲਮ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਵੇਗੀ, ਦਲਿਤ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਾਤ ਅਤੇ ਪਿਤ੍ਰਸੱਤਾ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਢਾਂਚੇ,[5] ਲਈ ਇਕ ਸਮਾਨ ਖ਼ਤਰਾ ਹੈ। ਦਲਵਾਈ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਦਲਿਤ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰਾਂ ‘ਤੇ ਰਾਜ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਣ, ਬਾਰ ਪਾਬੰਦੀ ਵਰਗੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਰਾਹੀਂ, ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਘੱਟ ਅਤੇ ਪਿਤ੍ਰੀ-ਜਾਤੀ ਦੀ ਦਰਜਾਬੰਦੀ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ।[6]
ਆਖਰਕਾਰ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਬਾਰ ਡਾਂਸਰਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਇਕ ਵਿਕਲਪ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਬਚਾਅ ਦੀ ਹੈ। ਡਾਂਸ ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ ਅਭਿਆਸ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪਰ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਦੁਨੀਆ ਲਈ ਜਵਾਬ ਸਨ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰ ਚੁਕੀ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਜੋ ਚੋਣਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਆਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪਾਬੰਦੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ; ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਭਰਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਹ ਜੀ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਭਾਵੇਂ ਨੱਚਿਆ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਦੁਨੀਆ ਨੇ ਉਸ ਤਾਲ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵੱਲ ਉਹ ਚਲੀਆਂ ਗਈਆਂ।
Nikeeta Singh is a second-year BA LLB student at O.P. Jindal Global University with interests in constitutional law, criminal law, feminist theory, and politics.
[1] ਗੋਪਾਲ ਗੁਰੂ. (1995). ਦਲਿਤ ਔਰਤਾਂ ਵੱਖਰੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਕਨਾਮਿਕ ਐਂਡ ਪੋਲਟੀਕਲ ਵੀਕਲੀ, 30(41/42), 2548–2550. http://www.jstor.org/stable/4403327.
[2] ਦਲਵਾਈ, ਐੱਸ. (2016). ਡਾਂਸ ਬਾਰ ‘ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ: ਇਕ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਕਾਨੂਨੀ ਅਨੁਭਵਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ। ਐਨਐਲਐਸਆਈਯ ਸੋਸ਼-ਲੀਗਲ
ਰਿਵਿਊ, 12(1), 15.
[3] ਸ਼ਰਮੀਲਾ ਰੇਗੇ. (2003). ਸਿਰਫ਼ ਮੈਕਰੋਪਿਕਚਰ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ: ਨਾਰੀਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਗੱਲਬਾਤਾਂ ਵਿੱਚ। ਇਕਨਾਮਿਕ ਐਂਡ ਪਾਲਟੀਕਲ ਵੀਕਲੀ, 38(43), 4555–4563. http://www.jstor.org/stable/4414189.
[4] ਸੋਵਜਿਨਆ, ਟੀ. (2020). ਔਰਤ ਕੌਣ ਹੈ ਅਤੇ ਦਲਿਤ ਕੌਣ ਹੈ? ਬ੍ਰੋਡਸ਼ੀਟ ਆਨ ਕੰਟੈਂਪਰਰੀ ਪੌਲਿਟਿਕਸ, 3(1)। ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ https://www.anveshi.org.in/broadsheet-on-contemporary-politics/archives/broadsheet-on-contemporary-politics-vol3-no-1/who-is-a-woman-and-who-is-a-dalit/.
[5]ਕੋਮਬਾਹੀ ਰਿਵਰ ਕਲਕਟਿਵ. (1977). ਕੋਮਬਾਹੀ ਰਿਵਰ ਕਲਕਟਿਵ ਸਟੇਟਮੈਂਟ। ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ https://americanstudies.yale.edu/sites/default/files/files/Keyword%20Coalition_Readings.pdf
[6] ਦਲਵਾਈ, ਐੱਸ. (2016). ਡਾਂਸ ਬਾਰ ‘ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ: ਇਕ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਨੁਭਵਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ। ਐਨਐਲਐਸਆਈਯ ਸੋਸ਼-ਲੀਗਲ ਰਿਵਿਊ, 12(1), 16.